آداب و رسوم تحویل سال (سفره ي عید)

در سبزوار طبق اداب و رسوم گذشته صبح روز عید سفره را پهن کرده و روی آن آینه ،قرآن، کاسه آب، تنگ ماهی ، سبزینه،کاهو،گردو،فندق،تخم مرغ رنگ شده،نان و ماست،شیرینی های محلی،خرما، کشمش، نخود،انواع برگه خشک میوه جات می گذارند. لحظاتی قبل از تحویل سال نیز اعضاء خانواده دور سفره عید می نشینند،بزرگان قرآن می خوانند و کوچکترها به آب و سبزینه می نگرند تا سال خوبی برای آنها رقم زده شود.بعد از تحویل سال نیز هر خانواده سعی می کنند پذیرای یک نفر پسر بچه خوش قدم باشند،این پسر بچه می تواند از اقوام و در مواردی فرزند خود خانواده باشد به این ترتیب قبل از تحویل سال او را به بیرون از خانه می فرستند تا بعد از گردش سال اولین کسی یباشد که وارد خانه می شود و بر این باورند که روزیشان زیاد خواهدشد و سال خوب و پرباری در پیش

  رو خواهند داشت. در بعضی نقاط سبزوار نیز بعد از تحویل سال بره کوچکی را به داخل خانه می آورند تا روزی خانواده و برکت آن افزون گردد.

آداب و رسوم شب چله

  در مناطق گوناگون سبزوار چله بزرگ از اول دی ماه آغاز گردیده و تا دهم بهمن ادامه می یابد. بنا بر سنت قدیمی اولین شب چله کوچکترها به دیدار بزرگترها رفته و با تنقلاتی از جمله برگه هلو،برگه زردآلو،قیسی و میوه هایی مانند هندوانه و انار پذیرایی می شدند.کرسی خانه محل تجمع همه اقوام بود که در آن شب شاهنامه خوانی، امیر ارسلان و حیدر بیگ به خاطرات خوش آن می افزود. همچنین خوردن برف و شیره انگور با مخلوطی از گیاه «بایان» به صورت کف از سنتهای قدیمی شب چله بود. از جمله مراسمی که آن شب صورت می گرفت باید به « شال اندازی» اشاره کرد که فردی آشسنا یا غیر آشنا بر روی بام خانه رفته و شال خود را از دریچه «هورنو» به کرسی خانه می انداخت، اگر صاحبخانه او را می شناخت مقداری آجیل

شب چله در داخل آن می ریخت و گره می زد و اگر شال او را نمی شناخت آن را پایین می کشید. 

اتاق عقد سنتی

     پس از انتخاب همسر واسطه ای به نام« راوی» خانواده پسر به اتفاق بزرگان به همراه کله قند،گوسفند و چای به خانه دختر می روند و با تعیین مهریه،قباله و شیربها دختر و پسر نشانی همدیگر می شوند.پس از آن مراسم عقد تدارک دیده می شود. در اجرای این مراسم با توجه به آداب و رسوم خاص، ابتدا اتاق عقد آراسته و سپس چیدمان سفره تکمیل می شود. تزئین اتاق با اجزاء و عناصر سنتی از جمله دیوارکوب مرصع و پولکدوزی شده ،دیوار آویز، وسایل روشنائی،منگوله های الوان تهیه شده از نخهای قالی و فرت بافی ،ظروف و ..... انجام گردیده و در سفره عقد که از یک پارچه زربفت و زری دوزی شده یا حریر گرانقیمت تهیه می شود معمولاً اقلامی نظیر آئینه و شمعدان،کله قند، شیرینی های محلی،  گل، قرآن و رحل،ظروف زیبا،

پارچه ها و البسه تقدیمی به عروس و داماد، صندوقچه جواهرات عروس،کفش عروس و داماد، نقل و نبات و غیره قرار می گیرد. غرفه اتاق عقد سنتی موزه شمالی از آداب و رسوم گذشته را در تزئین و چیدمان این اتاق به نمایش گذاشته است. از جمله مشغله خانواده ها بحث همسر گزینی است که در نواحی مختلف ایران با،شیوه ها و گوناگونی فراوان انجام می شود. در شهرستان سبزوار نیز این امر به سبک و سیاق خاصی دیده می شود به نحوی که ابتدا پس از انتخاب همسر توسط واسطه ای به نام «راوی» خانواده پسر به اتفاق بزرگان به همراه کله قند،گوسفند و چای به خانه دختر می روند و با تعیین مهریه ،قباله و شیربها ،دختر و پسر نشانی همدیگر می شوند.پس از آن مراسم عقد تدارک دیده می شود.عاقد صیغه عقد را جاری می کند.مراسم اسب چوبی به همراه نواختن ساز و دهل اجرا می شود.قبل از مراسم عروسی همیاری گروهی در تهیه هیزم،شغاری(مقدمات تهیه لباس داماد و عروس) خیاطی و گندم پاک کنی کمک به خانواده عروس و داماد محسوب می گردد. در حنابندان نیز دست و پای راست عروس و بعد دست و پای چپش را حنا می بندند. در مراسم عروس کشان ،عروس و داماد سوار بر اسب به همراه ساز و دهل به میدانگاهی روستا رفته و مراسم نارزنی (پرتاب انار) آغاز می شود و سپس آن دو به خانه بخت می روند.

فنون بافته ها

در شهرستان سبزوار معیشت مبتنی بر نظام کشاورزی و دامداری باعث تولید پشم و کرک پنبه و کتان گردیده که ماده اولیه بافته های سنتی از جمله قالیبافی ،گلیم بافی،پلاس بافی،جاجیم بافی،فرت بافی و پارچه بافی را تشکیل می دهد. این فنون در بسیاری از ساکنین روستا جزئ اقتصاد خانواده محسوب می شود که توسط زنان و دختران تولید می شود.فنون بافته ها جدا از نقش و کارکرد اقتصادی که منبع درآمدی برای زنان و دختران به شمار می آید دارای جنبه های هنری نیز می باشد که در طرح ها و نقشه های آنها مشاهده می شود. نقوش به کار رفته در فنون بافته ها الهام گرفته از طبیعت و محیط و برگرفته از نقوش گیاهی،حیوانی و انسانی و اشکال هندسی است.

1- قالیبافی

به دلیل کاربردی که قالی در زندگی مردم به عنوان اصلی ترین زیرانداز ایرانیان دارد، هر خانواده روستایی ضمن برآوردن نیاز خانواده خود،برای عرضه و فروش آن به قالیبافی نیز می پردازد.در اکثر روستاهای سبزوار در گذشته هنر قالیبافی رواج و گسترش چشمگیری داشت. به نحوی که در ساختار مساکن روستایی محلی را به کارگاه قالیبافی اختصاص می دادند. دارهای قالی بافی در سبزوار به صورت عمودی و افقی می باشد که دارهای قالی در گذشته از چوب تهیه می شد که در حال حاضر این دارها فلزی است. قالی های آراسته به طرح هایی بر گرفته از نقوش اسلیمی –ختایی و گلهای شاه عباسیس می باشد که با الهام از طرح نقوش قالی های منطقه کرمان،اصفهان، نائین، گلپایگان و یزد بافته می شود.

 2- گلیم و پلاس بافی

در کنار فعالیتهای روزمره زنان روستایی اوقاتی از زندگی خود را به بافت گلیم و یا پلاس اختصاص می دهند که در گذشته به دلیل رواج شتر داری از پشم شتر برای بافت گلیم استفاده می شد اما در حال حاضر بیشتر از پشم گوسفند تهیه می شود. به وسیله دستگاههای گلیم بافی تولیدات دیگری از جمله پشتی ،خورجین،سفره ،پی تاوه،سیاه چادر،چوقه و .... نیز بافته می شود.

۳-فرت بافی

پیش از این در شهرستان سبزوار اغلب پارچه های مورد استفاده و پوشاک توسط زنان در کارگاههای پارچه بافی و فرت بافی تهیه می شد. از نظر ساختار یک دستگاه فرت بافی شامل قسمتهایی از جمله: گوگا،دسته و نورد می باشد که با استفاده از آن ضمن بافت پارچه ،انواع لباس،چادر شب،دستمال،روسری و .... نیز بافته می شود.در سبزوار کانون اصلی فرت بافی روستای استاج بوده است که هم اکنون به دلیل تولید و عرضه پارچه های صنعتی ماشینی این حرفه نیز رو به زوال و خاموشی گذاشته است.

 اسب چوبی:

روی هم رفته هنرهای رایج در شهرستان سبزوار شامل هنرهای آئینی ، نمایشی و موسیقی است که از جمله آنها باید به اسب چوبی اشاره کرد. در حال حاضر این هنر آئینی در مجالس شادی اجرا می شود . برای ساخت اسب چوبی بر روی قطعات چوبهایی که به هیات بدن و سر اسب ساخته می شود پارچه هایی نصب می کنند تا یک نفر به راحتی در میان آن قرار بگیرد. اسب چوبی با استفاده از شالهای طرفین که بر روی شانه های فرد می افتد مهار شده و افسار آن را به دست می گیرد. سپس با حرکات پا، چرخش بدن و چوب دستی اجرای حرکات موزون آغاز می شود که در حقیقت نمادی از جنگ و پیکار فرضی با سربازان مغولی در هنگام حمله با ناحیه بیهق (سبزوار فعلی) است. برای ایجاد توازن در حرکت اسب چوبی از سازهای کوبه ای نظیر دهل، سرنا و ساز نیز استفاده  می شود. در مجالس عروسی اسب چوبی عروس با پارچه های رنگی و اسب چوبی با پارچه هایی به رنگ سیاه آراسته می گردد.

 فنون و مشاغل سنتي

عبارت است از فعالیتهایی که منجر به تولید ابزار و وسایل با استفاده از فن آوری های بومی و محلی و بکارگیری مواد و مصالح محیط پیرامون و جغرافیای زیستی و طبیعی می شود.با این وصف ابزار و وسایل تولید شده نیز در زندگی مردم نقش به سزایی دارد. از انواع فنون و مشاغل سنتی که در شهرستان سبزوار رایج بوده است آهنگری،نجاری و خراطی،نمد مالی،پالان دوزی،رنگرزی،عطاری ،سفالگری و باروت سازی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است که در موزه مردم شناسی سبزوار تعدادی از آنها معرفی شده است. 

1-آهنگری

در شهرستان سبزوار به دلیل وابستگی مردم به دو شیوه و نظام اقتصاد کشاورزی و دامداری شغل و حرفه آهنگری جهت تولید ابزار و وسایل مورد نیاز این دو روش زندگی از ارزش و رونق فراوانی برخوردار بوده است . هم اکنون نیز در سطح شهر سبزوار بیش از دهها کارگاه سنتی آهنگری وجود دارد که عمده فعالیت آنها ساخت ابزار و وسایل کشاورزی و دامداری و دیگر وسایل کاربردی زندگی مردم می باشد از جمله گاوآهن- تیشه- ماله- منگال- ماشاله- بیل- پل کش-میخ-زنجیر- زلفی- قفل و لولا- دهنه – رکاب و سایر یراق آلات اسب-زنگوله – گل میخ- داس-چاقو-چکش-کارد یاقیچی-تبر –کلنگ و ده ها وسیله دیگر از جمله تولیدات آهنگران است. کارگاه های آهنگری در سبزوار به دو صورت ثابت و متحرک وجود دارد و شیوه متحرک آن شامل دوره گردانی بودند که در سطح روستاهاکارگاه های خود را برپا

می کردند این گروه ها نزد عموم مردم سبزوار به نام آهنگران(غربتی) معروف هستند. هم اکنون نیز اکثر کارگاه های آهنگری در شهر سبزوار در محله ای به همین نام برپا است. از مهمترین ابزار مورد استفاده در آهنگری می توان به دم، سندان ، پتک ، چکش ، انبر ، سمبه و ... اشاره کرد.

2-نمد مالی :

دامداری به دو شکل رمه گردانی گوسفند و شترداری در سبزوار باعث رواج و رونق حرفه نمد مالی بوده است. هر چند تعداد کارگاه های نمد مالی در شهر سبزوار در سال های اخیر رو به نقصان گذاشته است ، اما در بافت بازار قدیمی هنوز چند کارگاه نمدمالی به چشم می خورد . برای تولید نمد ابتدا پشم را کمان می زنند سپس بر روی صفحه ای حصیری پهن می کنند و آب صابون به آن افزوده و حصیر را گلوله می کنند و آنقدر می مالند تا الیاف پشم به هم تنیده و گره بخورد.
نمدمالان علاوه بر نمد زیرانداز، پوشش چوپانان به نام کپنک و همچنین کلاه نمدی را نیز تولید می کنند.

3-رنگرزی سنتی :

بعد از برداشت پنبه از مزارع و همچنین پشم چینی مرحله نخ ریسی به وسیله دستگاه هایی به نام دوک ، جلگه ، چرخو و لیک لیکی آغاز می گردد که پنبه یا پشم را می ریسند و تبدیل به نخ می کنند اما قبل از استفاده نخها در فنون بافته ها از جمله قالیبافی- گلیم بافی – پلاس بافی – فرت بافی و ... نخها می بایستی رنگ آمیزی شود. رنگ آمیزی نخها در گذشته با استفاده از روناس ، پوست گردو ، پوست انار، برگ حنا ، برگ مو و سایر رنگدانه ها طبیعی بوده که در حال حاضر رنگ های شیمیایی جای آنها را گرفته است.

4-سفالگری :

در گذشته روستای برآباد سبزوار یکی از کانونهای مهم تولید ظروف سفالی بود که از نظر کیفیت در بازار با سفالهای لالجین همدان و مند گناباد رقابت می کرد که هم اکنون نشانی از آن کارگاه ها نیست . هر کارگاره سفالگری به وسیله چهار نفر اداره می شد که عبارت بود از یک نفر استاد کار، یک نفر پیشکار که وظیفه ورز دادن گل و جدا کردن ریگ از توده گل را بعهده داشت و دو نفر نیروی کارگری نیز جهت تهیه هیزم، آماده سازی کوره ، چیدن ظروف در کوره و جابجایی آن و سایر کارهای متفرقه در کارگاه حضور داشتند. یک چرخ سفالگری شامل زین، سرچرخ، تیر، پیش پا، چرخ و آهن چرخ می باشد، که یک کارگاه به طور متوسط روزانه یکصد و پنجاه عدد ظروف سفالی تولید می نمود. غرفه سفالگری موزه ي مردم شناسی چگونگی ساخت و تولید  ظروف سفالی را به نمایش می گذارد.

5-خراطی :

        در گذشته تولیدات کارگاه های خراطی در شهر سبزوار از چنان تنوع و حجمی برخوردار بود که بخش اعظم آن به سایر مناطق از جمله مشهد و تهران صادر می شد. هم اکنون نیز کارگاه های خراطی سبزوار به فعالیت خود ادامه می دهند . از جمله چوبهایی که در هنر خراطی استفاده می شود می توان از ملچ، سپیدار، راش ، گردو، چنار و بید نام برد. ابزار کار خراطی پرما- رنده – مغار – تیشه – سمبه – چکش – گونیا و خط کش می باشد . گهواره – در و پنجره – نیمکت – گاوآهن – بردو – چهارشاخ – دسته تیشه – دسته داس – دسته بیل – دسته کلنگ – سرقلیان – نی قلیان – تیره های نرده – پایه میز و مبل- پارو و ... از جمله وسایل تولیدی نجاران و خراطان است . حرفه خراطی نیز مانند آهنگری جزء مشاغل و حرفه های خاص گروه غربتهای سبزوار

می باشد که در محله ای به همین نام زندگی و فعالیت می کنند. کارگاه خراطی موزه مردم شناسی سبزوار نیز به معرفی این حرفه می پردازد.

6- عطاری و گیاهان دارویی

        شهرستان سبزوار به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه خشک و نیمه خشک بیابانی(جنوب و جنوب غربی سبزوار) و سرد و معتدل کوهستان شمال غربی به قسمت شمال شرقی سبزوار) پستی و بلندی و دیگر عوارض طبیعی و میزان ریزشهای جوی و نوع اقلیم و خاک و ... دارای گونه های مختلف گیاهی است که بخشی از آنها دارای خواص طبی و دارویی بوده و استفاده از آنها به اشکال ذیل می باشد: الف) نسخه ای که عطاران برای بیمار می پیچند و آن شامل بیماریهای صعب العلاج می باشد که مداوای آن به دانش و تجربه ی و تبحر نیاز دارد. ب) روش خود درمانی که بیمار خود به درمان بیماریهای سهل العلاج می پردازد. در سطح شهرستان سبزوار عطاران مبادرت به درمان بعضی از امراض و بیماریها با استفاده از گیاهان دارویی می پردازند گیاهان دارویی شناسایی شده در سبزوار به بیش از 100 نوع می رسد که در غرفه موزه تعدادی از آنها به نمایش گذاشته شده است.

 سوغات و بازارهاي سنتي

هنوز در گوشه و كنار شهر سبزوار مي توان با مراكز توليد صنايع دستي و مشاغل سنتي رو برو شد. بازارهايي كه همانند ساليان گذشته در آن استادكاران به كار مشغولند. از جمله اين مشاغل سنتي در شهرستان سبزوار مي توان به آهنگري, خراطي نمد مالي و نخ تابي اشاره نمود. هرچند این مشاغل رونق گذشته را به هیچ وجه ندارند ولی هنوز کور سویی از فعالیت در مراکز به چشم می خورد.

مهمترين سوغات سبزوار كلوچه ي سبزواري است كه در ميان مردم محلي و گردشگران طرفداران بسياري دارد.